Köşpendeler - EEE - Qahar-01

QAHAR
(KÖŞPENDELER – 3)

Berenşe bölem

E
Ay säulese jüdep, qırqa üste aq şolañ tarta qulan iekte-
nep atıp kele jatqan tañmen berge şaşaqtı sasır, tüye japırağı aralas, at qulağı körenbeyten kök şalğındı ıldidan qalıñ köş körende.
Azdan soñ kögelder aspandı altın säulesemen şarpi, qızarıp kün de şıqtı. Töñerek sandıqtan suırğan gauhar tastay jalt-jult oynap ğajayıp säulette türge yende. Jaz ortası auğan şaq yede. Dalanıñ sänge bölengen keze ötep, sulu ajarı kemi bastağanımen, kün säulesene bökken jasıl şalğın semez maldıñ tügendey qulpırıp tur. Qalıñ şöp arasınan sıñsığan qıp-qızıl qoy büldergenenen, siır büldergenenen köz tunadı. Äbden saumaldanıp sayau bere bastağan qımızdıq ta şoğırlana kezdesede. Mezgele ötep bara jatqan qalıñ balausa, kök şalğınnıñ hoş iese tañğı kerşeksez taza auamen aralasıp murındı jaradı.
Kün säulesene şomılğan köşteñ bete küngey tus. Köş basında teñ üstene qızıl ala masatı kelem jabılğan külsarı atan jetektegen, solğın reñde käre şal. Astında tobılğı küreñ at, üstende qoñır tüye jün şekpen, basında tört salalı puşpaq börek. Onıñ soñınan tezbektelgen attılı, tüyele qalıñ keruen. Keyber qomdı tüyelerde ağarañdağan äyel kimeşektere körenede. Şañıraq doñğalaqtı yeke ayaq şiqıldaq arbalarda kemper-şal, bala-şağa... Qız-kelenşek, bozbala at üstende. Beraq bular ädettegedey än şırqap, äzeldese söz qağısıp, beren-bere quıp jarıspaydı. Ün-tünsez tunjırap qalğan. Köşteñ oñ jağında qalıñ jılqı. Qırqanı büyerley tasır-tusır jete basıp kele jatır. Köş soñında qara mal, odan äre jüre jayılğan qotan-qotan qoy-yeşke.
Köş jürese şuğıl. Pısqırğan jılqı, anda-sanda bozdağan tüye. Üstene qauırt kelep qalğan mal tuyağınan sasıp, qeyäq pen şi tübenen pırılday uşqan bödene men japalaq.
Asığa qimıldağan qıruar yel ıldidağı masağı kere qarıs qalıñ balquray kömkergen aydın kölge qaray bettede... Tañ äletenen jau quğanday jöñkegen jurt ber jamanattı añğartqanday. Olardı qorşauğa alıp, suıt kele jatqan soyıl-şoqpar ustağan jüzden artıq yer azamattar tobı bar. Bäreneñ de astında sümbeldey säygülek jüyrek, şayqala ırğalğan jorğa. Tüstere suıq. Şekpen-şapandarınıñ yetek-jeñe türeñke. Bulardıñ eşende qayıñnıñ bezendey berek, qazan tastay şombal, törtpaq kelgen bereu yerekşe közge tüsede. Astında yesek pen tördey, ay tabandı jayma jal qara kök ayğır. Taqımında kelte şoqpar, qarına temer bauırlı qayıñ soyıl elgen. Ülken ötker qara közde, uzın, qoyu qara murttı adam. Tañmen berge aşıla tüsken qara sur jüze aq supıday. Bul osı köşteñ basşısı, Bayanauıldağı Qarjastan şıqqan Aznabay ulı Seyten. Qazerge bete Balqaş köleneñ mañındağı keñ alqap. Al arğı maqsatı osıdan üş jıl burın Altın, Altay, Toqa, Uaq rularınıñ qırıq mıñ şañırağın yertep Qoqan handığı qarauındağı Sır boyına ötep ketken Qasım töreneñ balaları Yesengelde, Sarjanğa qosılu.
Seytenmen üzeñgeles tüksigen qabaqtı, kesken tomarday kelte qara sur jeget kelede. Sarı ala qınaptı qisıq taban kelte qılış tağınğan. Kese öltergen adamday tüse zärle. Bul Qubet ulı Ojar. Ber kezdege barımtağa da, jauğa da qatar şapqan Seytenneñ üzeñgeles dosı. Soñğı üş-tört jıl eşende Aqmola ağa sultanı Qudaymendeneñ Qoñırquljasınıñ qasında bolıp, jaqında ğana öz yelene qaytıp kelgen.
Mañırağan qoy, möñeregen siır, kesenegen jılqı ünene dabırlay söylegen adam dausı qosılıp, tañerteñge tabiğattıñ beykünä tamıljığan şırqın buzıp, keñ dalanı basına köterde. Jasıl quraq arasında buyığıp jatqan top yelek orındarınan ürpiese türegelep, köl jağalay zıta jönelde... Enenen jaña ğana şığıp, tañ namazın oqığan molda tärezde, şoqiıp otırıp alıp, şaqılday jönelgen semez suır dabırlağan ünge säl qulağın türep tıñday qaldı da, kenet qalıñ şi arasına kerep joq boldı. Beymezgel kelgen jurttan seskengen köl üstendege qus u-şu, abır-sabır.
Köl jağasına damıldağan köş tüyeneñ qomın almay, qazan köterep as eşpey, säl tınıstadı da qayta köterelde. Su mañayı ber äuenge tüsken kezde şombal qara Ojar qaytadan Seytenneñ qasına kelde. Astındağı tört ayağı teñ jorğa qara kökteñ tezgenen tejey tüsep, keşe tämämday almay qalğan äñgemesene qayta kereste.
— Ata meken Kökşetauın tastap, Qasım töre nege Qoqan handığına qaray köşte? — dede ol sözen alıstan qozğap. — Qazaqta maqal bar yemes pe «Böten yelde sultan bolğanıñşa, öz yeleñde ultan bol» degen.
— Qasım töre qay jerde jürse de sultan, — dede Seyten jaqtırmağanday alaya qarap. — Bülek bası buzıqta degendey, päle aq patşanıñ Jılqı jılğı ustabınan 1  bastalğan joq pa...
— İä?
— Ustap degen atınıñ özenen rasında jan şoşırlıq... Aq patşanıñ uısında ustauğa şıqqan zañ yeken sonıñ öze... Osı ustap boyınşa Orta jüz segez ökerge bölende yemes pe... Är ökerge ber rulı yeldeñ on bes-jiırma bolısı kerede. Är bolısta on-on yeke auıl. Är auıl Arqa jerende, özeñe belgele, jüz qaralı üy. Auıldı üş jılğa jurt saylağan starşın, al bolıstı Şıñğıs tuqımınan şıqqan sultandar basqaradı. Ökerge üş jılğa sultandar saylağan ağa sultan ie...
— Yapırmay, ä, aq patşa ökerde qazaqtıñ ağa sultandarına basqartqandağı oyı: öz qotırın öze qasıp jatsın degene me yeken?
Seyten aqırın mısqılday külde.
— Uşqalaqtanbay tura tur. Aq patşa qazaq esen yekege bölgen. Bere — auıl arasındağı jeser dauı, alıs-beres sekelde käker-şüker. Munı aqsaqaldar men biler öze şeşsen degen. Yekenşese — kese öleme, barımta, ükemetke bağınbau tärezde auır künälar. Munı ağa sultan basqarğan ökerlek perkaz qaraydı. Ökerlek perkaz yeke patşa qızmetkere jäne yeke jılğa saylanğan yeke qazaq jäsiäterden 2  quraladı. Bulardıñ şeşemen gübernalıq sot beketede. Onda berde-ber qazaq joq. Söytep bezdeñ tağdırımız bäreber öz qoldarında...
Seyten säl ündemey qaldı. Şubırıp kele jatqan köşke burıla ber köz tastap kürsende de, qaytadan söylep kette.
— Sol ustapta: «qazaq Muhambet payğambardıñ jolın berek ustağan denşel halıq yemes, onı şoqındırıp alu oñay, tek auılğa uäkelder jeberelsen» delengen.
Ojar külgendey bop tesen aqsittı.
— Jäne ol ustapta yeşkemde zorlau bolmasın, ärkem şoqınğısı kelse, öz yerkemen şoqınsın degen de söz bar ğoy...
— Seyten atınıñ basın jedel tartıp aldı.
— Sen onı qaydan beleseñ?
Ojar yekeuştı jauap qayırdı.
— Yel qulağı yelu...
Seyten atın tebenep qap, kenet qızulana söylep kette.
— Qasım töre bez sekelde aqımaq yemes yede. Arqa jerende segez ökeregteñ ne üşen qurılğanın bezden burın tüsende. Toqa, Altın, Altay, Uaqtı yertep patşa qurığı jetpeyten Bestañbalı jerene qaray köşte. Bez qalıp qoydıq. Qalğanımızdan ne taptıq? On jıldıñ eşende Taldı özeneneñ sağasında Qarqaralı ökerege, Qızıljar bekeneseneñ janında Kökşetau ökerege, Semey bekeneseneñ tusında Ayaköz ökerege, Ombı qalasınan tömendeu Aqmola ökerege, Jämeş bekeneseneñ qasınan Bayanauıl ökerege, Amanqarağaydan joğarı Qusmurın ökerege, Ombınıñ oñtüstek salasında Üşbulaq ökerege qurıldı. Bükel Arqa jerene temer tor jabıldı, yende tırp yetep körşe! Qaramağıñdağı yeleñ tügel, tuğan eneñneñ balasın araşalauğa küşeñ jetpey qaldı.
Seytenneñ soñğı sözeneñ mänese bar yede.
Batıs Seberdeñ turğın jurtı men jer aydalıp barğan adamdardıñ arasında äyel jınısınıñ öte jetkeleksezdegen yeske alıp, Berenşe Nikolay patşa 1825 jılı 11 fevral küne qazaqşa Tauıq jılğı aqpan ayınıñ on berende Seber general-gubernatorı men Orınbor soğıs gubernatorına Sebermen şektes qazaq sekelde «buratana» ulttardıñ jas qız balaların qolğa tüseruge jarlıq bergen. Bul jolda qanday amal bolmasın qoldanuğa ruqsat yetelgen. Satıp aluğa da, aldap aluğa da boladı delengen.
Osı jarlıq boyınşa qolğa tüsken qız balalar şoqındırılıp, äyel jınısına muqtaj semyalarğa tapsırıluğa tieste. Asırap alğan adamdarğa azıq-tülek retende on bes jasqa tolğanğa deyen kömek körsetelep, al qız balalardı äkelgen kesege qolma-qol on bes som sıylıq bereleten.
Mene osı jarlıq Seytenneñ tuğan enese Tayjannıñ jete jasar qızı Altınşaştı da qarmaqqa tüsergen yede. Tayjan patşağa qarsı yereuel uyımdas-tırğanı üşen bes jıl burın Ombı Ordans-Gauze sotınıñ ükememen ölem
jazasına keselgen. Onıñ yer jetep qalğan üş ulı Seberge Turinskege aydalğan. Belgesez adamdar beymälem jaqqa äketep bara jatqan ağalarınıñ soñınan qalmay şırıldap jügergen jete jasar Altınşaştı qarauıl bası ofitser iemdenep, Ombıdağı ber säudegerge satqan-dı. Jas qızdıñ körkene tañ qalğan Seber korpusınıñ ştab bastığı general-mayor Fonderson onı älge säudegerden qalap aladı. Altınşaştan köz jazıp qalğan Seyten, üş jıl ötkennen keyen onıñ äkesen ölteruşelerdeñ bere Fondersonnıñ qolında üy sıpıruşı bolıp jürgenen yestide. Ezdep Ombığa kelede. General-mayordıñ saq küzetşelere böget bolıp Altınşaşqa jolığa almaydı. Täuekelge bel buıp, tünde Fondersonnıñ üyene şabuıl jasap, tartıp äketem dep jürgenende, general-gubernator belep qalıp, öze ajaldan äzer qutıladı. Seytenneñ qazerge aytıp kele jatqanı osı bala jayı. Bul onıñ köñelendege auır jara. Yeger alda-jalda osı jarağa bereu-mereu tiep ketse, Seyten özen öze ustay almaydı, bulqan-talqan aşuğa berelede. Beraq bu jolı Seyten öytpede. Ber kezde qanjığalas serek bolğanmenen, ol Ojardan azdap küdektenede. «Adam sırı — sandıq eşendege qazına. Onda altın jatır ma, baqır jatır ma, berden belu qiın. Kelten ezdeu kerek». Sondıqtan da ol yende Ojardan sır tarta söylede.
— Sol ustap boyınşa bez qazınağa jüz qaradan ber qara jasaq töleuge tieste yedek. Beraq sol zañnıñ özen kem durıs qoldanıp jür? Ağa sultandardıñ malı jutqa elekse — zeket töle. Janaraldıñ, pristaptıñ üye örtense — üleseñde apar...
— Aq patşanıñ salıq turalı qosımşa ämere şıqtı dep jürgendere qayda? — dede Ojar tünere.
— İä, şıqqanı ras. Beraq odan qara qazaqqa qanday payda? Qoyan jılı mamır ayında patşanıñ salıqtan bosatqan bes jılı ötkennen keyen, jaña jarlıq şıqtı... Bul jarlıq boyınşa ökemet qızmetende jürgenderge, ağa sultan, bolıs, jäsiäterlerge bertalay jeñeldek berelde. Olardıñ beraz maldarı salıqtan bosatıldı. Tek özderene menşekte töleñgettere üşen ğana salıq töleyten boldı. Bul jarlıqtan utqan Sämeke, Bökey, Uäli hannıñ tuqımdarı ğana. Patşa ağzamğa jaqqan qızmettere üşen töre tuqımınıñ şañıraq ie sultandarı mıñ jılqı, mıñ jarım qara mal, mıñ jarım som aqşağa deyen ömer-baqi jasaq töleuden ada yetelde.
— Joq, men patşa ağzamnıñ bul jarlığın aytıp kele jatqan joqpın...
— Yende qay jarlığın?
— Jasaq töleneten mal sanı üş jılda ber sanalğanmen, jut jılı jasaqtı tek qolda qalğan malğa töleyde dep jürgendere qayda?..
— Onıñ ras. Beraq qazaqqa on ere qaradan ber tusaq tölede ne, jüz tusaqtan ber ere qara tölede ne, bäreber yemes pe? Bayqaymın kömeyeñde berdeme turğan espettes. Onda sen aq patşanıñ bezge estegen jaqsılığı bolsa sonı aytşı?
— Kömeyemde qara halıqtıñ muqtajına qinalğan zapıran tur, — dede Ojar qabağın tüksitep. — Odan böten ne boluşı yede mende?!
Seyten Ojarğa jılı jüzben qaradı. «Men osıdan beker kümändenep kelem-au. Qanına tartpağannıñ qarı sınsın demey me qazaq, qanına tartıp-aq kele jatır-au beybaq. Äkese Qubet Qarjastıñ bel balası yede...».
— äytkenmen, qalauın tapsa qar janadı, — dede Ojar qaytadan ün qatıp. — Aє patşanıñ da telen taba belgen jön. Osıdan yeke jıl burın köktemde Qaraötkeldeñ ağa sultanı Qudaymendeneñ Qoñırquljası qazaqtar balalarımızdı sıpayğa — soldatqa aladı dep seskenetenen arız yetep Petrborğa bar-
ğanında, patşa ağzamnıñ öze qazaq jegettere yeş uaqıtta da sıpayğa alınbaydı dep, buzau teresene mören basıp, uağdasın jebergen joq pa?
«Osınıñ öze qay soqpaqqa apara jatır?» — dep Seyten tağı da sezektene qaldı. Söytse de:
— Buzau terese yemes, buzau teresenen estelgen qağaz deseten. Qap-qalıñ bolatın, özem körgem, — dede ol jaybaraqat. — Sol qağazdan keyen ağa sultan Qoñırquljanıñ qadere ulan-asır öste. Sonıñ arqası ğoy bu küne qalıñ Ar-
ğındı şaşau şığarmay ustap otırğanı. Üyeren bermes osınday ber marğasqa ayğırlar bolatın. — Seyten säl ündemey qaldı da, kürsene qayta söylede, — jiırma mıñ jılqı aydağan Qudaymende balası onday qağazdı aludıñ ber amalın tapqan şığar. Beraq aq patşa ädelette bolsa Qasım töreneñ arızın nege tıñdamadı?
— Qanday arızın?
— Qasım töre qazaq jerene bekenes salıp, perkaz qurudı toqtatuın talap yetep osıdan on jıl burın qağaz jazğan joq pa? Odan ne şıqtı? Jauap berudeñ ornına jeremezge äsker üstene äsker tökte. Aqmola, Ayaköz, Bayanauıl ökeregeneñ kendek ortasına Aqtau bekenesen sala bastadı. Bunısı yende bükel Arqanı qandı şeñbereme alamın degene yemes pe? Osını sezgen Qasım töre Qoqan handığına qaray auıstı ğoy. Ondağı oyı Sır boyındağı qalıñ qazaqtı Abılaydıñ aq tuınıñ astına jinap, dene ber Qoqanmen teze qosıp jurtımızdı tınış, alañsız yetu yemes pe yede.
— Beraq Qasım töreneñ ol oyınan ne şıqtı? — Ojar mısqılday külgen tärezde. — Taşkent quşbegenen Yesengelde men Sarjannıñ aman qaytuınıñ öze yeketalay...
1824, yağni qazaqşa Meşen jılı Kökşetau prikazı qurıldı. Bul — aq patşanıñ Abılay urpağınıñ ata mekenene auız saluı yede. Osı jıldan bastap Qasım töre balası Sarjan sultan qol jinap patşa äskere men ustaptı jaqtaytın Sämeke, Bökey, Uäli handardıñ urpaqtarına, Kökşetaudıñ ağa sultanı Qara Toqanıñ Zelqarasına qarsı küres bastadı. Keyde jeñep, keyde jeñelep, basınan san ayqastı ötkezede. Aqırında Qoqan handığınıñ qol astına yenep, 1834, yağni Jılqı jılı osı handıqtıñ bas küşe Taşkent quşbege, täjekteñ Qalpı ruınan şıqqan Mämet älemmen teze qosıp, qazaq jeren Rosseyä impereyäsınan bölep almaq bolıp, altı mıñ äskermen Ulıtau öñerene kelde. Osı öñerge Qorğan attı bekenes turğızıp, bezge qosılıñdar dep jan-jağına jar saladı, ağa sultan, yel bilegen aqsaqaldarğa at şaptıradı. Ber jağınan şağın-şağın jasaq attandırıp, Qaraötkel, Kökşetau jerendege qalıñ Arğın yelen şaba bastaydı. Munı yestegen Seber gubernatorı Ulıtauğa general-mayor Bronevskiy basqarğan altı zeñberekte ber mıñ äsker jeberede. Bronevskiy köp keşekpey Ulıtauğa tayaydı. Jaqın qalğan patşa äskerenen qorıqqan Taşkent quşbege Qorğanğa azğantay sarbazdarın qaldırıp, Betpaqdalağa qaray qaşadı. Al Qorğan bekenese köp soğıspay Bronevskiyge berelede. Taşkent quşbege Mämet älem qazaq jeren Rosseyä patşalığınan oñay ala almaytınına köze jetep, küreste berden toqtatadı. Odaqtasınıñ munday opasızdığın körgen Qasım töre balaları yende Sır boyındağı qazaqtardı jinap, Qoqan handığınıñ ıqpalınan qutılmaq boladı. Beraq Taşkent quşbege bunı sezbegenside, aq patşamen küresuge qayta qol jeyämız, keñeske balalarıñdı jeber deyde Qasım törege. Al ol qurılğan qaqpandı añğarmaydı. Taşkentke jiırma jegetpen qolbasşı balaları Yesengelde men Sarjandı, şubırtpalı Ağıbay batırdı, Sarjannıñ jiırma jasar balası Yerjandı jolğa şığaradı. Bulardıñ Taşkentke ketkene Arqağa da jetede. Ojardıñ aytıp kele jatqanı osı jäyt.
Seyten bul habardı burın yestese de, mısqılday söylengen sözden ber suıq kekesen añğarıp qaldı. Ojarğa seskene qaradı. Kenet yesene osıdan üş kün burın qoynınan julıp alıp tastağan şubar jılan tüste.
Aydın kölde, jasıl belde, qarağay, qayıñ sıñsığan qatpar-qatpar jartastı Bayanauıldan attanğan Seyten Qaramende tauı yetegen basıp, Balqaştıñ tereskey tumsığındağı Mıñ araldıñ batıs jağına ötpek yede. Osıdan üş kün burın bular Qaramende tauınıñ şuraylı yetegene jetken. Ber jeteden bere at üstenen tüspegen Seyten, köş ornığısımen, jan-jağı anıq köreneten ber jartastı töbeneñ basına şığıp, köz şırımın aldırmaq bolğan. Uyıqtap ketken yeken. Üstenen ber suıq lep ötkendey sezende. Közen aşıp aldı. Yeşteñe de körenbeyde. Yel jım-jırt uyqıda. Aspanda kümes ay ğana aqırın jıljidı. Munı oyatqan ne? Seyten qozğalmay ün-tünsez säl jattı. Sol mezette-aq keude tusında berdeme jıbırlağan seyäqtandı. Alaqanın säl juma, oñ qolın keudesene qoyıp uyıqtaytın ädete bar yede. Kenet aş qarnına sup-suıq berdeñe tide. Seyten jılan yekenen berden sezde. Qozğaluğa bolmaydı. Taulı jerdeñ jılanı uıttı kelede. Jılan sırğıp keudesene taman kele jatır. Munday suıq, munday ızğarlı bolar ma! Talay ajalğa qarsı umtılğan Seyten batır, jürege attay tulap demen äzer aldı. Bayau sırğığan jılan ber kezde Seytenneñ säl jumulı alaqanınıñ arasına basın suqtı. Laqa bas, belektey juan, qayraq tas tüstes tau jılanınıñ öze. Yeger sausağınıñ bere der yetse bette, ulı telen salıp aluı kämel. Yende jılan basın alaqan quısınan ötkezep, äre qaray jılji berde. Serä, tamaq tusına kelep oralmaq. Seyten bala jasınan jılan-şayannan qorqıp körgen yemes. Mundaydıñ talayın tabanına basıp ulı telen suırğanı bar. Ädet qılğan qoldıñ belektey juan jılannıñ alqım tusınan qışqaştay bop qalay jumıla qalğanın Seyten onı qoynınan alıp şıqqanda ber-aq belde. Jılan iretele, bulqına belegene oralğanmen, küşte qol alqımınan ber-yeke ret mıtıp-mıtıp qısıp jeberde de, bos büyendey öleksesen solbañ yetkezep ananday jerge top yetkezde.
«Mınau Ojar da qoynına kergele turğan sonday şubar jılan yemes pe yeken?» Ojar qanşa şombal bolğanmen Seytenneñ qurıştay qattı qarulı qolınıñ ber mıtığanınan qalmaydı. Borday opırılıp at üstenen qulap tüsede.
Ojar Seytenneñ aşulı qabağınan ber sumdıqtı sezde me, jañağı añğırt aytıp qalğan sözderen juıp-şaydı.
— Qoqan quşbegelerene senu qiın. Jeñeltek äyel tärezde, özdereneñ köñel auğan jağına qaray jalt yete tüsulere op-oñay... Yesel yerler añğaldıqpen mert bolıp jürmese netsen.
«Joq, Ojar bayağı Ojar. Munımen berge ber qayıqqa menuge boladı». Seyten jan-jağına oylana köz tastadı. Kün keşkerep qalğan yeken. Dala qumayt topıraqtanıp, jaz ortası auıp sarı balaqtana tüsken, taspa joñışqa men jatağan, şeñgel kezdese bastağan. Är tusta oydım-oydım qalıñ qarağay körenede.
Kün soñğı säulesen adır üstene jayıp salıp, meñereu dalanı qızğılt säulege bölep, batuğa aynalğan.
Azdan soñ köş qalıñ qopalı, kökpeñbek oypatqa yende. Bul ara Qarjas ruınıñ yeñ şalğay jaylauı. Budan äre Balqaş ölkese, Sarısu alabı, Sır boyı bastaladı. Samsay köşken jurt art jaqtarında buldıray qarauıtqan Arqa taularına alañday bastadı. Qazer kün batadı, jabılğan ımırtpen berge tuğan ölkeneñ yeñ soñğı seleuete de öşpek. Arttarına burılıp qarağan sayın jüregene suıq semser tigele turğanday köñelge muñ, közge jas kelde. Alda ne kütep tur? Baqıt pa? Mihnat pa?
Däl osı sätte batıp bara jatqan künmenen berge azalı, zarlı ün yestelde. Eldiğa qaray yenteley qulağan köşteñ ber büyerenen, jal-quyrığı küzeule tayğa mengen, yeke büyeren tayanıp alıp, «Yelem-ay» änen salğan on tört-on bes jasar qara torı qız bala körende. Tabiğat qinağan beykünä yelekteñ balasınday jılap kelede.
Köşke yergen jurttıñ köñel-küyen däl şertkendegenen be, tere pende onıñ änen buzar yemes. Tömen qarap uhley berede. Seytennen «toqtat» degen buyrıq bolmağan soñ, jurt ände muñaya tıñdauda. Qız bala şırılday tolqidı:

Tuğan jerdeñ qeyä almay tau men tasın,
Bez kelemez tıya almay közdeñ jasın,
Ne jazıp yek, jasağan, taptatarday,
Körengenge halqımnıñ altın basın.
Arman yetep jazılmas jan jarasın,
Ata-meken tastadıq keñ dalasın.
Öz jereñe sıya almay barğanıñda
Ögey yelden, qayran jurt, ne tabasıñ?

Şıqpay jatıp besekten qayğı torıp,
Sarğaldaqtay jañbırsız qalğan solıp,
Qayda barsañ aldıñda Qorqıt köre,
Nege tudıq baqıtsız halıq bolıp.
Qız balanıñ äne Seytenneñ kökeregen tırnap jatqan tärezde, qabağı salbırap tunjıray tüsken. Yeger än budan äre sozılsa sonau artta qalıp bara jat-
qan tuğan jerene degen qaseretten jüregenen qan tamşılaytınday körende. Osı ber bulqan-talqan bolıp kelgen küyekke şıday almağan Seyten «toqtat!» dep qolın köterde, qız äne pışaq keskendey üzelde.
Yende köş şubalañdamay, aldı-artın jiıp, kölde ığıstay tayap kelede... Aldarında jazıq alañ, odan ötse, arada qol sozım jerde özdere qaşıp bara jatqan ögey ölke.
Seyten berdemeden seskengendey atınıñ basın tarttı. Aldınan kölmen qatarlasa sozılğan qalıñ qopa qamıstıñ özdere bettegen köz jeter-jetpes ber tusınan, äldene qarañ yete tüsken tärezdende. Köze qanşa qırağı bolsa da ne yekenen anıq ayıra almadı. Añ deyen dese, kese boyı qamıstan qalay körenede? Adam deyen dese yelsez qalıñ qopanıñ arasınan ne tappaqşı? Urı-qarı derlek, bul ara qara joldan şalğay... Älde bulardıñ ezen añdığan jau ma?
Seytenneñ köñelene kümän kerde. Beraq Ojar onı bul küdekten ada yette. Seyten körgende bu da körgen yeken.
— Seyteke, — dede ol atın tebenep tayay tüsep, — köşte jinaqı ustamasa bolmas. Bul Mıñ aral qoynauı qorqınıştı. Qaban da, jolbarıs ta bar deseten. Jaña bayqadıñız ba, äne ber tustan jügergen qasqırdı?..
— Men adam ba dep yedem.